هوش مصنوعی در خدمت تذکر حجاب | گزارش ویژه از سیستم پیامکی حجاب

هوش مصنوعی و پیامک حجاب | آیا این روش نظارتی به حریم شخصی آسیب می‌زند؟

در عصری که هوش مصنوعی به ابزاری برای پیشرفت، رفاه و تسهیل زندگی بشر تبدیل شده، استفاده از آن برای نظارت بر پوشش افراد در خیابان‌ها، سؤالات جدی در زمینه حریم خصوصی، آزادی‌های فردی و سوء‌کاربردهای فناوری ایجاد کرده است. سامانه پیامک حجاب، که با بهره‌گیری از دوربین‌های شهری، فناوری تشخیص چهره و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، اقدام به شناسایی افراد و ارسال اخطارهای پیامکی به آن‌ها می‌کند، بیش از آنکه نمادی از پیشرفت فناورانه باشد، نشانی از نهادینه‌سازی کنترل اجتماعی از بالا به پایین است

این رویکرد جدید در حوزه نظارت اجتماعی با استفاده از هوش مصنوعی، با استقبال برخی و انتقاد بسیاری از فعالان حوزه حقوق شهروندی، فناوری و جامعه‌شناسی مواجه شده است. در این مقاله قصد داریم با نگاهی دقیق و تخصصی، به بررسی ساختار، عملکرد، و پیامدهای این سامانه بپردازیم و ببینیم آیا هوش مصنوعی می‌تواند ابزار عدالت باشد یا نظارت بی‌حد؟

در پروژه استفاده از هوش مصنوعی برای تذکر حجاب، فرآیند شناسایی افراد، اصلی‌ترین و حساس‌ترین بخش است. این سیستم بدون حضور فیزیکی مأموران، به‌صورت کاملاً خودکار و الگوریتم‌محور کار می‌کند. در ادامه مراحل دقیق را با جزئیات بررسی می‌کنیم:

بخش اول: سازوکار فنی سیستم چگونه است؟

1. جمع‌آوری داده‌های تصویری

دوربین‌های شهری با قابلیت تصویربرداری HD و مادون قرمز (IR) در معابر عمومی، مراکز خرید، مترو، ایستگاه‌های BRT و اماکن پرتردد نصب شده‌اند. این دوربین‌ها به‌صورت مداوم تصاویر را برای پردازش به سرور مرکزی ارسال می‌کنند.

2. تحلیل هوشمند تصاویر

الگوریتم‌های پیشرفته بینایی ماشین (Computer Vision) از جمله:

• YOLOv8 و DeepSort برای تشخیص انسان و دنبال‌کردن حرکت
• SegNet و OpenPose برای تحلیل فرم بدن و نوع پوشش
• FaceNet و ArcFace برای شناسایی چهره با دقت بالا

در کنار یک دیتابیس ملی از تصاویر ثبت‌شده از کارت ملی، گذرنامه و سایر مدارک هویتی، برای شناسایی دقیق افراد بدون نیاز به تعامل انسانی استفاده می‌شوند.

3. ارتباط با دیتابیس اپراتورها

پس از شناسایی، سیستم از طریق تطبیق چهره با شماره ملی، شماره سیم‌کارت و مالکیت آن را پیدا کرده و یک پیامک هشدار با فرمت رسمی ارسال می‌شود.

مثال واقعی پیامک:

4. تصویربرداری گسترده با دوربین‌های نظارتی پیشرفته

این دوربین‌ها با فناوری‌های زیر تجهیز شده‌اند:

• رزولوشن بالا (4K یا Full HD): برای ثبت دقیق چهره، رنگ و بافت لباس.
• قابلیت دید در شب (IR Vision): امکان نظارت در شرایط نوری ضعیف.
• زاویه باز + زوم متغیر: برای پوشش گسترده یا تمرکز روی افراد خاص.
• ارتباط لحظه‌ای با شبکه مرکزی: دوربین‌ها به سرور مرکزی یا شبکه ابری وزارت کشور یا پلیس متصل‌اند.

5. تشخیص انسان و موقعیت او در تصویر

در مرحله بعد، تصویر زنده وارد موتور تشخیص افراد می‌شود. الگوریتم‌های مورد استفاده عبارت‌اند از:

• YOLOv8 (You Only Look Once Version 8): تشخیص سریع و هم‌زمان چندین انسان در فریم.
• OpenPose و PoseNet: برای شناسایی اندام بدن و وضعیت فیزیکی فرد (مثل ایستاده، در حال راه رفتن).
• DeepSort یا ByteTrack: برای دنبال کردن مسیر حرکت فرد از یک نقطه به نقطه دیگر.

این عملیات ظرف کمتر از 200 میلی‌ثانیه انجام می‌شود.

6. تحلیل پوشش و انطباق با الگوهای پوشش شرعی

بعد از شناسایی فرد، هوش مصنوعی با تحلیل تصویر بدن و نوع لباس، بررسی می‌کند که آیا حجاب از نظر قوانین جمهوری اسلامی رعایت شده یا خیر.

ابزارها و روش‌ها:

• SegNet یا UNet برای بخش‌بندی تصویر و تشخیص نوع پوشش.
• تحلیل رنگ و بافت برای تشخیص لباس‌های نازک یا بدن‌نما.
• بررسی منطقه‌ای (Region-based Filtering): توجه خاص به بخش‌های سر، گردن، شانه و دست‌ها.

این مرحله بیشترین حاشیه خطا را دارد، چرا که تحلیل لباس، رنگ پوست و نور محیط می‌تواند باعث تشخیص اشتباه شود.

7. تشخیص چهره با الگوریتم‌های بیومتریک

سیستم با استفاده از پیشرفته‌ترین الگوریتم‌های Face Recognition، هویت فرد را با دقت بالا مشخص می‌کند. ابزارهای مرسوم شامل:

• FaceNet (Google): استخراج بردار ویژگی‌های صورت با دقت بالا
• ArcFace (InsightFace): مقایسه بردار چهره با پایگاه‌داده چهره‌های ثبت‌شده
• MTCNN یا RetinaFace: برای شناسایی سریع صورت از زوایای مختلف

این الگوریتم‌ها به سیستم اجازه می‌دهند تا چهره فرد را حتی در حال حرکت، از کنار یا حتی با ماسک نیمه‌پوشانده، شناسایی کنند.

8. تطبیق با دیتابیس هویتی ملی

پس از استخراج ویژگی چهره، الگوریتم آن را با پایگاه داده‌های زیر مقایسه می‌کند:

• ثبت احوال (کارت ملی هوشمند)
• سیستم سیم‌کارت‌های ثبت‌نام‌شده (همراه اول، ایرانسل، رایتل)
• سوابق گواهی‌نامه و گذرنامه

این تطبیق، مشخصات زیر را در خروجی می‌دهد:

• نام و نام خانوادگی
• شماره ملی
• شماره همراه مالک
• آدرس محل سکونت

درصورتی‌که تطبیق موفق باشد، پیام هشدار به همان شماره ارسال می‌شود.

9. ارسال پیامک هشدار به مالک خط

پس از احراز هویت، سامانه به‌صورت خودکار یک پیامک با محتوای تذکر برای فرد ارسال می‌کند. محتوای پیام‌ها ممکن است بسته به نهاد اجراکننده (پلیس امنیت، پلیس اماکن یا بسیج) متفاوت باشد، اما در قالب رسمی و بدون امکان پاسخگویی ارسال می‌شود.

همچنین بخوانید: لیست رسمی سامسونگ | این گوشی‌ها بروزرسانی One UI 7 را نمی‌گیرند!

نمونه پیامک:
«در تاریخ ۱۴۰۳/۰۲/۲۸ پوشش شما در مکان عمومی با موازین قانونی حجاب همخوانی نداشت. لطفاً نسبت به رعایت آن اقدام فرمایید.»

10. احتمال خطا و مسائل امنیتی

منابع خطای احتمالی:

• شناسایی اشتباه به دلیل نور، زاویه دوربین یا پوشش مشابه
• استفاده دیگران از سیم‌کارت شما
• خطای دیتابیس در تطبیق تصویر
• ارسال پیام به مالک سیم‌کارت به‌جای شخص حقیقی

واکنش‌ها:

هیچ سازوکار رسمی برای اعتراض به پیامک‌ها، حذف سوابق یا دفاع در نظر گرفته نشده، که موجب انتقادات حقوقی و اجتماعی زیادی شده است.

بخش دوم: زیر ذره‌بین حقوقی

1. خلأ قانونی

هیچ متن قانونی مشخص، علنی و شفاف برای استفاده از این فناوری در اختیار عموم قرار نگرفته است. قوانین موجود مانند ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی درباره بدحجابی وجود دارند، اما استفاده از هوش مصنوعی برای کشف و تذکر بدون نظارت قضایی، مبنای مشخصی ندارد.

2. عدم اطلاع‌رسانی عمومی

مطابق اصول قانون اساسی، به‌ویژه اصل ۳۶ و ۳۷، هیچ‌کس مجرم تلقی نمی‌شود مگر بر اساس حکم دادگاه صالح. در این سیستم، افراد بدون اطلاع از جرم، بررسی و قضاوت می‌شوند.

بخش سوم: ابعاد روان‌شناختی و اجتماعی

اثر روانی نظارت دائمی

حضور ناپیدای یک «چشم دیجیتال» در همه جا، باعث ایجاد نوعی ترس اجتماعی مزمن (Social Surveillance Anxiety) می‌شود. حتی افراد با پوشش کامل نیز ممکن است احساس کنند که تحت کنترل شدید هستند، که می‌تواند منجر به افزایش اضطراب و کاهش امنیت روانی عمومی شود.

تبعیض جنسیتی دیجیتال

این سیستم تقریباً به‌صورت انحصاری، زنان را هدف قرار می‌دهد. مردان، صرف‌نظر از نوع پوشش یا حتی تخلفات دیگر، خارج از محدوده نظارت الگوریتمی قرار دارند، که نشان‌دهنده نابرابری جنسیتی در سیاست‌گذاری دیجیتال است.

بخش چهارم: واکنش جامعه و تحلیل اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی چه می‌گویند؟

پس از دریافت پیامک‌های حجاب، بسیاری از شهروندان تصاویر پیامک‌ها را در توییتر و اینستاگرام منتشر کرده‌اند. هشتگ‌هایی مانند #حجاب_هوش_مصنوعی، #پیامک_حجاب، و #AI_Control به‌طور گسترده استفاده شده‌اند.

دیدگاه موافقان

• استفاده از فناوری به‌جای رویارویی مستقیم با مأموران
• جلوگیری از برخوردهای خشن یا تنش‌آمیز
• ثبت سوابق برای پیگیری‌های قضایی

دیدگاه منتقدان

• فقدان مشروعیت حقوقی
• تهدید حریم خصوصی
• فقدان آزادی اجتمالی
• نقض آزادی بین المللی
• امکان شناسایی اشتباه
• فقدان سازوکار اعتراض یا دفاع

نگاهی انتقادی به سامانه پیامک حجاب مبتنی بر هوش مصنوعی

۱. نبود شفافیت قانونی و حق اعتراض

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در این سامانه، فقدان مکانیزم رسمی و شفاف برای اعتراض به پیامک‌های صادرشده است. بسیاری از شهروندان گزارش داده‌اند که بدون امکان دفاع یا بررسی مجدد، اخطارهایی دریافت کرده‌اند که ممکن است اشتباه بوده باشد. این مسئله در تضاد با اصول دادرسی عادلانه و حق دفاع از خود در قوانین اساسی و حقوق بشر است.

۲. خطای تکنولوژیک در تشخیص چهره و حجاب

هوش مصنوعی هنوز مصون از خطا نیست. حتی در پیشرفته‌ترین کشورها، سیستم‌های تشخیص چهره درصدی از خطا دارند (گاهی تا 10٪). استفاده از چنین فناوری حساسی در حوزه‌ای اجتماعی و فرهنگی مانند حجاب، بدون نظارت انسانی و امکان اصلاح، می‌تواند به آسیب‌های جدی منجر شود.

مثال: چهره‌هایی که بخشی از موهایشان به‌صورت طبیعی مشخص است، یا افرادی که لباس‌های روشن یا خاص پوشیده‌اند، ممکن است به اشتباه به‌عنوان «بدحجاب» شناسایی شوند.

۳. احتمال نقض حریم خصوصی

استفاده از دوربین‌های مداربسته برای تحلیل چهره و وضعیت پوشش، بدون رضایت مستقیم شهروندان، می‌تواند مصداقی از نقض حریم خصوصی در فضای عمومی باشد. این موضوع به‌ویژه در قوانین جهانی حمایت از داده‌ها (مانند GDPR در اتحادیه اروپا) به‌صراحت ممنوع است، مگر با رضایت قبلی یا توجیه امنیتی موجه.

۴. پیامدهای روانی و اجتماعی

دریافت پیامک هشدار می‌تواند تأثیر روانی منفی زیادی بر افراد، خصوصاً زنان جوان، بگذارد. احساس نظارت دائم، ترس از خطای سیستم، و برچسب‌زنی اجتماعی می‌تواند به افزایش اضطراب، بی‌اعتمادی عمومی و کاهش تعاملات اجتماعی بینجامد.

۵. نبود مرجع نظارتی مستقل

در حال حاضر، اطلاعاتی از وجود یک مرجع بی‌طرف برای بازبینی عملکرد الگوریتم‌ها، بررسی خطاهای انسانی و فنی، یا رسیدگی به شکایات مردمی در دسترس نیست. این موضوع می‌تواند منجر به سوءاستفاده از فناوری و تضعیف اعتماد عمومی به نهادهای حکومتی شود.

فناوری هوش مصنوعی می‌تواند ابزار بسیار مؤثری در بهبود زندگی باشد، اما زمانی که بدون در نظر گرفتن حقوق فردی، عدالت اجتماعی و خطاهای ذاتی تکنولوژی به کار گرفته شود، می‌تواند به ابزار نظارتی آسیب‌زا تبدیل شود.

پیشنهاد کارشناسان حقوق دیجیتال:
برای چنین سیستم‌هایی، باید سازوکار مشخص قانونی، شفافیت در عملکرد الگوریتم، دسترسی به پرونده‌های ثبت‌شده، و امکان اعتراض رسمی فراهم گردد.

نگاهی جهانی به کاربرد مشابه

در هیچ کشور توسعه‌یافته‌ای، سیستم تشخیص پوشش برای تذکر و مجازات عمومی زنان، با چنین مقیاسی وجود ندارد. چین تنها کشوری است که در برخی مناطق، از سیستم‌های تشخیص چهره برای نظارت اجتماعی استفاده می‌کند، اما نه با تمرکز جنسیتی یا پوشش.

آیا این فناوری مؤثر خواهد بود؟

جمع‌بندی

فرآیند شناسایی در سیستم پیامک حجاب، مبتنی بر یکی از پیچیده‌ترین ترکیب‌های هوش مصنوعی، بینایی ماشین، بیومتریک و کلان‌داده در حوزه حکمرانی دیجیتال است. با این حال، عدم شفافیت قانونی، احتمال خطا، عدم وجود مکانیزم اعتراض و عدم تفکیک میان مالک سیم‌کارت و استفاده‌کننده نهایی، همچنان از نقاط ضعف کلیدی این سیستم محسوب می‌شوند.